Psycho-społeczne aspekty postaw młodych ludzi w procesach zmian proekologicznych (analiza uwzględniająca materiały projektu PSF 2022/02)

Jak wskazuje Global Risk Report opublikowany przez Światowe Forum Ekonomiczne w 2021 r, w następnej dekadzie można oczekiwać ekstremalnych warunków pogodowych, utraty różnorodności biologicznej, w dalszym ciągu dominować będą kryzysy związane z zasobami naturalnymi, oraz brakiem wystarczających działań klimatycznych. Przy obecnym scenariuszu emisji, w drugiej połowie stulecia temperatura wzrośnie o 3 stopnie względem epoki przedprzemysłowej. Oznacza to znacznie częstsze ekspozycje na potencjalnie śmiertelne fale upałów, wyginięcie ponad 25% monitorowanych gatunków zwierząt i roślin, niedobory wody i susze, podniesienie się poziomu mórz i zatopienie miast nadbrzeżnych, kryzysy migracyjne związane z tym, że znaczna część Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej stanie się terenami nie nadającymi się do życia.

W nauce panuje konsensus co do antropocentrycznych przyczyn kryzysu klimatycznego czyli decydującej roli działalności człowieka. Tak poważny kryzys ekologiczny nie tylko wzbudził powszechne zaniepokojenie opinii publicznej, ale także skłonił badaczy do głębokiego zbadania mechanizmów indywidualnych zachowań pro- środowiskowych.

Zachowanie proekologiczne odnoszą się do zachowań, których jednostki muszą być świadome, i wybierać dobrowolnie, aby unikać szkodzenia środowisku. Zachowania pro-środowiskowe obejmują wiele aspektów ochrony środowiska i można je realizować za pomocą środków bezpośrednich i pośrednich w celu łagodzenia szkód w środowisku; zachowania te sprzyjają  harmonijnemu współistnieniu człowieka i przyrody.  Jako że adolescenci i młodzi dorośli będą głównymi autorami działań w przyszłej ochronie środowiska, badania poświęcają uwagę ich postawom i zachowaniom. Niektóre wykazują, że młodzi ludzie bardziej troszczą się o środowisko niż starsze pokolenia, a młodzi ludzie są uważani za promotorów nowych ruchów ekologicznych, takich jak ekologiczne działania konsumenckie Mimo że znaczna część badań akcentuje indywidualne zachowania pro-środowiskowe to istnieje także przekonanie, że skuteczne łagodzenie zmian klimatycznych wymaga działań zbiorowych – protestów i ruchów społecznych, mających na celu zmianę systemu w celu ochrony środowiska.

W Polsce ukazało się kilka studiów przyglądających się zachowaniem pro-środowiskowym młodych. Wg raportu WWF 67% osób deklaruje, że segreguje śmieci zgodnie z zaleceniami, 65% twierdzi, że oszczędza wodę w trakcie codziennych czynności (prysznic, mycie zębów, zmywanie, picie kranówki). 56% młodzieży szkolnej twierdzi, że w ich gospodarstwach domowych racjonalnie gospodaruje się żywnością: nie wyrzuca się jedzenia, kupuje się mniej i wykorzystuje resztki.

Segregowanie śmieci okazało się także podstawową praktyką ekologiczną w większości gospodarstw domowych wg raportu Błachnickiej – Ciacek z 2022 roku.  Autorka stwierdza, że młodzi Polacy ufają w skuteczność podejmowanych działań ekologicznych w swoich gospodarstwach domowych, jednakże odczuwają brak skuteczności co do swojej zdolności do wpływania na korporacje produkujące towary, które nabywają, oraz na polityków i ich decyzje. Innymi słowy, poczuciu sprawczości w indywidualnych działaniach nie towarzyszy poczucie sprawczości w działaniach społecznych. Jak wskazuje Autorka, pasywna większość młodych osób jest świadoma negatywnych zmian środowiskowych, jednak nie ma wystarczającej wiedzy, albo motywacji do działania. Obserwuje się natomiast pewną modę na ekologię, wspartą przez influencerów zachęcających do bardziej ekologicznych produktów i zachowań. Jednakże, często wskazywaną motywacją dla tego rodzaju działań i decyzji konsumenckich były troska o wygląd, oszczędności czy własne zdrowie.  Młode osoby są także wrażliwe na tzw. eko-ściemę czyli greenwashing, widząc w pozornej trosce o środowisko i modzie na ekologię, marketingowe strategie korporacji.

Co ciekawe, raport wykazał, że zainteresowanie praktykami ekologicznymi nie zawsze idzie w parze z rozumieniem kryzysu klimatycznego. Nawet osoby aktywnie zaangażowane w działania proekologiczne nie zawsze są przekonane, co do istnienia zmian klimatycznych. Podobnie, ludzie zaniepokojeni perspektywą zagłady planety nie zawsze podejmują indywidualne działania proekologiczne,  i nie zawsze dostrzegają sens w ich podejmowaniu. Raport wskazuje zatem, że trend na ekologie jest powierzchowny i nie towarzyszą temu podstawy w zakresie wiedzy o skali współczesnych problemów i ich źródeł. Większość badanych nie potrafiła wskazać głównych czynników mających wpływ na kryzys klimatyczny.

Podobnie jak w badaniach międzynarodowych ujawnił się związek pomiędzy akceptacją systemu kapitalistycznego i postawami pro-środowiskowymi. Silniejszy sceptycyzm wobec porządku społecznego opartego na kapitalizmie  oraz głębsza więź z przyrodą były związane z  wiarą w zmiany klimatu i przejmowaniem się grożącą nam katastrofą klimatyczną.

Kapitalizm oparty na przemyśle wydobywczym i eksploatacji zasobów jest dominującym paradygmatem ekonomicznym, a poparcie dla tego systemu idzie w parze z mniejszym poparciem dla polityk pro-środowiskowych jak i z mniejszym zaangażowaniem w zachowania pro-środowiskowe.  Co więcej, brak wyobrażonych alternatyw dla istniejącego porządku może potęgować wrażenie bezsilności i braku wpływu. Wydaje się zatem, że w komunikacji adresowanej do młodych, powinny pojawiać się alternatywne modele ekonomiczne.

O konieczności nowego paradygmatu rozwoju gospodarczego i społecznego, świadczy rosnąca liczba badań dotyczących wad obecnego systemu gospodarczego. W dyskusjach na temat organizacji gospodarki w przyszłym świecie neutralności klimatycznej dominującymi i najbardziej rozpowszechnionymi ideami są koncepcja post-wzrostu (Jackson, 2016) oraz ekonomia obwarzanka (Raworth, 2017).

Post-wzrost lub de-wzrost jest uważany za poważną alternatywę dla gospodarki opartej na tempie wzrostu PKB. Zamiast podążania za wzrostem gospodarczym niemożliwym na planecie o ograniczonych zasobach, Jackson (2016) proponuje koncepcję dobrobytu – rozumianego jako zdolność do rozwoju. Dobrobyt oznacza zdolność do cieszenia się szacunkiem innych, podejmowania działań uznawanych za znaczące, interakcji z innymi i angażowania się w wartościową pracę. W tej perspektywie kluczem do dobrobytu jest odpowiednia jakość usług publicznych. Dostępność edukacji, opieki zdrowotnej czy mieszkań powinna umożliwiać osiągnięcie pożądanej jakości życia poprzez mniejszą pracę i nie eksploatowanie planety. Oczywiście oznacza to znaczące inne rozwiązania podatkowe i politykę redystrybucyjną.

Z kolei, model ekonomii obwarzanka (Raworth, 2017) składa się z dwóch koncentrycznych pierścieni: zewnętrznego, związanego z granicami ekologicznymi, oraz wewnętrznego, który reprezentuje standardy dobrostanu społecznego i zaspokajania podstawowych potrzeb. Innymi słowy, ekologicznie bezpieczną i sprawiedliwą społecznie przestrzeń reprezentuje kształt obwarzanka, w którym potrzeby wszystkich ludzi można zaspokoić w ramach środków żyjącej planety. Model zakłada redystrybucję dochodów przez państwo i wzmożenie wysiłków na rzecz zmniejszania nierówności. Ludzkie zachowanie można kreować tak, aby było oparte na współpracy, a nie na rywalizacji, a model racjonalnego człowieka ekonomicznego powinien zostać przekształcony w człowieka, który potrafi się dostosować społecznie.

Jak widać, zarówno idee post-wzrostu, jak i ekonomii obwarzanka zawierają pewne założenia dotyczące natury człowieka – przekonanie, że ludzie są w stanie działać racjonalnie w obliczu kryzysu klimatycznego i organizować lepsze społeczeństwo. Wbrew krytyko zarzucającym utopijność tych rozwiązań, część pomysłów wywodzących się z modeli wdraża się w takich obszarach, jak turystyka, urbanistyka i transport. W kwietniu 2020 r. Amsterdam jako pierwsza gmina na świecie ogłosiła wprowadzenie  w życie ekonomii obwarzanka na poziomie lokalnym.

W Unii Europejskiej propozycją mającą nadawać kierunek działaniom jest Zielony Ład, który stanowi nowy pakiet interwencji politycznych mających na celu osiągnięcie celów społecznych, takich jak tworzenie miejsc pracy i zmniejszanie nierówności ekonomicznych – głównie za pomocą energii odnawialnej i efektywnego gospodarowania zasobami. Głównym celem Zielonego Ładu jest wspieranie strategii zrównoważonego rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem emisji energii i łagodzenia zmiany klimatu. Europejski Zielony Ład został zaprojektowany jako „mapa drogowa kluczowych polityk dla agendy klimatycznej UE” (Siddi, 2020). Polityka energetyczna ma kluczowe znaczenie dla Europejskiego Zielonego Ładu: ograniczenie zużycia źródeł kopalnych, przyspieszenie realizacji celów w zakresie efektywności energetycznej, inwestycje w energię odnawialną i zrównoważone zarządzanie zasobami oraz wspieranie bezpieczeństwa energetycznego i łagodzenia zmiany klimatu.

Realizacja projektu tak ambitnego jak Zielony Ład wymaga aktywnego udziału obywateli. Z jednej strony uczestnictwo obywateli jest sposobem na poprawę sprawiedliwości proceduralnej. Na przykład zgromadzenia klimatyczne mogą wzmocnić zaangażowanie obywateli w podejmowanie decyzji i zostały wprowadzone w Irlandii. Przejrzysty proces selekcji ma kluczowe znaczenie dla obywateli w celu zapewnienia różnorodności głosów w zgromadzeniu i zwiększyć zaufanie wśród szerszej społeczności, na którą będą miały wpływ zalecenia zgromadzenia. W przypadku Irlandii 99 członków zostało zrekrutowanych  przez pracownię sondującą opinię publiczną i były to osoby szeroko reprezentatywne dla społeczeństwa, pod względem wieku, płci, klasy społecznej i miejsca zamieszkania. W kontekście Zielonego Ładu konsultacje społeczne dotyczące polityki i proponowanych budżetów mogą również zwiększyć sprawiedliwość proceduralną.

Inna forma partycypacji związana jest ze sprawiedliwością dystrybucyjną. Umożliwiając obywatelom współinwestowanie w projekty dotyczące energii odnawialnej, można nadzieję na osiągnięcie bardziej sprawiedliwego podziału kosztów i korzyści tych projektów. Współ-inwestycje obywatelskie mogą przybierać różne formy, za pośrednictwem spółdzielni, albo społeczności energetycznych lub poprzez crowdfunding.  Można zakładać, że udział finansowy pozytywnie wpływa na akceptację społeczną, ale wiąże się również z większą złożonością w porównaniu z tradycyjnymi formami finansowania projektów w zakresie energii odnawialnej.

Tymczasem w Polsce skalę akceptacji dla zielonych polityk można wywnioskować z raportu, dotyczącego osób biorących pierwszy raz udział w wyborach w roku 2023. Raport opublikowany w czerwcu 2023 r. zatytułowany Debiutanci ’23, przeprowadzony przez agencję doradczą Lata Dwudzieste i PR Profeina wskazuje, że ekologia znajduje się dopiero na 25 miejscu z 29 jeżeli chodzi o najważniejsze wartości w obecnym momencie życia. Osoby w wieku 18-21 lat mają główne obawy o inflację i koszty życia (72%), osobistą sytuację finansową  i materialną (46%) oraz o kondycję psychiczną (38%). Młodzi wyborcy dość przeciętnie obawiają się zmian środowiskowych. Konsekwencje zmian klimatu, stan środowiska oraz zanikanie bioróżnorodności martwią odpowiednio 33, 30 i 23 procent debiutujących w wyborach respondentów.  Za to najważniejsze w programie idealnej partii, młodzi wyborcy uważają obniżenie podatków. Wpisuje się to w często populistyczne narracje o grabiącym państwie i wiąże się z niskim zaufaniem do instytucji publicznych. Z drugiej strony młodzi oczekują rozwoju taniej i dostępnej komunikacji publicznej zarówno w programie idealnej partii politycznej, jak i w cechach swojego idealnego sąsiedztwa, gdzie wskazanie to zajmuje drugą pozycję, tuż za zielenią w sąsiedztwie. Wysoko we wskazaniach (22%) znajduje się także infrastruktura pieszo-rowerowa.  Najwyraźniej dla respondentów nie ma sprzeczności w oczekiwaniu od państwa zmniejszenia podatków oraz jednoczesnego oczekiwania, że sfinansuje ono transport publiczny i infrastrukturę pieszo-rowerową.

Podobne konkluzje w odniesieniu do dobra wspólnego płyną z ankiety przygotowanej przez PKE dla sympatyków i aktywistów Polskiego Klubu Ekologicznego. Ankieta ma swoje ograniczenia wynikające z nielicznej próby, Rozkład wyników pokazuje jednak, że respondenci poniżej środkowego punktu skali (3) postrzegają funkcjonowanie wspólnoty w swoim sąsiedztwie (2,54), gotowość mieszkańców do współpracy (2,57) oraz troskę o dobro wspólne w społeczeństwie (2,26). Koresponduje to z obserwowanymi w Polsce niskimi wskaźnikami zaufania społecznego i niską legitymizacją państwa.  Jednocześnie badani dość wysoko oceniali swoją wiedzę na temat kwestii środowiskowych, deklarowali zachowania pro-środowiskowe oraz poparcie dla pro-ekologicznych polityk (w tym Zielonego Ładu).

W psychologii środowiskowej panuje powszechna zgoda co do tego, że pozytywne wartościowanie przyrody,  wyrażane przez poczucie więzi z naturą , wraz z subiektywnymi lub osobistymi normami są głównymi motywatorami ochrony środowiska naturalnego. W świetle przedstawionych wcześniej danych i wyników można przedstawić kilka rekomendacji:

 

• Edukacja ekologiczna powinna znacznie bardziej wyposażać młodych dorosłych w wiedzę na temat źródeł kryzysu klimatycznego.
• Kryzys klimatyczny i problemy środowiskowe powinny być komunikowane jako nieodłącznie związane z naturą systemu ekonomicznego w ramach którego funkcjonują osoby wchodzące w dorosłość. Młodzi dorośli wydają się nie dostrzegać związku pomiędzy własną sytuacją ekonomiczną, inflacją, i czynnikami środowiskowymi mającymi na to wpływ.
• Kontakt z naturą, dostęp do zielonych zrównoważonych ekosystemów w sąsiedztwie, rozwój transportu publicznego powinny być komunikowane w kategoriach dobra wspólnego. Wzmacnianie troski o dobro wspólne powinno dotyczyć także transparentnej polityki fiskalnej na poziomie centralnym i samorządowym.
• W komunikacji adresowanej do młodych dorosłych powinno się odnosić do cenionych przez nich wartości jak miłość, rodzina, zdrowie, przyjaźń i wskazywać na możliwość realizacji tych wartości skuteczniej w alternatywnych modelach ekonomii (np. w de-wzroście), niż w generującym kryzysy środowiskowe aktualnym paradygmacie ekonomicznym.
• Należy dążyć do większej demokratyczności i udziału obywateli w realizacji polityk Europejskiego Zielonego Ładu, partycypacja obywateli zwiększyć może zaufanie oraz spostrzeganie sprawiedliwości proceduralnej, jak i dystrybucyjnej, co powinno przełożyć się na poparcie Zielonego Ładu

 

Autor: dr hab. Michał Jaskiewicz, prof. UG