Rozwój rolnictwa biodynamicznego (które później przekształciło się w ruch rolnictwa ekologicznego) datuje się od kursu rolnictwa biodynamicznego, który w styczniu 1984 roku w Warszawie przeprowadził dr Christian von Wistinghausen z niemieckiego Związku „DEMETER”. Następne kursy, prowadzone przez niemieckich antropozofów (luty 1985 – Jachranka k. Warszawy, luty 1987 – Chełm Lubelski, lipiec 1988 – Przysiek k. Torunia) przyczyniły się do zintegrowania uczestników wokół idei „produkować – nie niszcząc ziemi, żywić – nie szkodząc konsumentom”.

Podczas piątego kursu w lutym 1989 w Przysieku koło Torunia około 100 rolników, przy wsparciu 3 naukowców z uczelni rolniczych z Warszawy i Lublina oraz 3 instruktorów miejscowej służby rolnej, zdecydowało się utworzyć organizację. Zjazd założycielski odbył się 1 kwietnia 1989 roku w auli Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zatwierdzono wówczas projekt statutu Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi i przyjęto nazwę EKOLAND. To wydarzenie zainicjowało rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce.

Ideę rolnictwa ekologicznego w Polsce rozpowszechnił prof. Mieczysław Górny. Profesor Górny od wielu lat bardzo mocno angażował się w obronę przyrody i środowiska. Z wykształcenia był leśnikiem, przez wiele lat wykładał w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, kładąc nacisk na nie-techniczne podejście do ochrony przyrody, na odwrót od postrzegania jej tylko w kategoriach utylitarnych.

Rozwój rolnictwa ekologicznego doznał prawdziwego impulsu dopiero w momencie powstania ustawy o rolnictwie ekologicznym w 2001, która umożliwiła zwrot kosztów certyfikacji dla rolników ekologicznych i niewielkie dopłaty, ale przede wszystkim usankcjonowała prawnie ten system. Przy opracowaniu ustawy, razem z parlamentarzystami pracowali również eksperci z Polskiego Klubu Ekologicznego.

Po 2004 roku zostaliśmy objęci unijnym systemem prawnym i związanym z nim systemem dopłat, co spowodowało intensywny wzrost ilości gospodarstw ekologicznych i powierzchni upraw. Poniższy wykres to pokazuje.

W Polsce rolnictwo ekologiczne działa w oparciu o pakiet prawny:

• podstawowe ROZPORZĄDZENIE RADY (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91,
• wykonawcze ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) nr 889/2008 z 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania,
• rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli,
• system organizacyjny rolnictwa ekologicznego w Polsce reguluje ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. nr 116 poz. 975).

Kluczowym elementem zapewniającym wiarygodność rolnictwa ekologicznego jest system kontroli. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi – odpowiedzialny za upoważnianie jednostek certyfikujących do przeprowadzania kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów w rolnictwie ekologicznym. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych – odpowiedzialna za sprawowanie nadzoru nad jednostkami certyfikującymi i nadzoru nad produkcją ekologiczną. Polskie Centrum Akredytacji – organ akredytujący jednostki certyfikujące. Jednostki Certyfikujące – upoważnione do przeprowadzania kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów w zakresie rolnictwa ekologicznego.

Określony sposób wsparcia wpłynął na strukturę upraw (przedstawiona poniżej). W Polsce zdominowana jest poprzez łąki i pastwiska, rośliny na paszę dla zwierząt i zboża.

Powoli na strukturę upraw zaczął wpływać rynek, czyli potrzeby konsumentów. Poniższy diagram przedstawia strukturę upraw w 2014, gdzie pojawiają się warzywa i uprawy sadownicze w sposób możliwy do uchwycenia przez statystyki.

Analizując strukturę wielkości powierzchni ekologicznych użytków rolnych w gospodarstwach ekologicznych w latach 2013–2014 widzimy tendencję spadkową najmniejszych gospodarstw mniej niż 5 ha i jednocześnie wzrost ilości gospodarstw większych we wszystkich kategoriach. Struktura ta jest bardziej korzystna niż ma to miejsce w przypadku gospodarstw konwencjonalnych.

Systematycznie wzrasta również ilość przetwórni ekologicznych, chociaż i tak ciągle najwięcej jest hurtowni, które mają status przetwórni, ponieważ tam odbywa się konfekcjonowanie importowanych sypkich produktów ekologicznych. Brakuje przetwórni nabiału i mięsa.

Istotnym elementem rozwoju rolnictwa ekologicznego jest jego wsparcie. W Polsce rolnictwo ekologiczne po raz pierwszy uzyskało wsparcie finansowe z budżetu państwa w 1998 roku, kiedy to wprowadzono dotacje do kosztów kontroli gospodarstw ekologicznych na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Obecnie wsparcie finansowe dla rolnictwa ekologicznego w Polsce pochodzi z budżetu krajowego i budżetu Unii Europejskiej.

Wsparcie z budżetu Unii Europejskiej opiera się na Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich. W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 przewidziane zostały mechanizmy wspierające m.in: działanie „Rolnictwo ekologiczne”. Celem tego działania jest wspieranie dobrowolnych zobowiązań rolników, którzy podejmują się utrzymać lub przejść na praktyki metody produkcji określone w przepisach dotyczących rolnictwa ekologicznego. Płatność jest przyznawana corocznie przez okres 5 letniego planu rolnictwa ekologicznego obowiązującego dla danego gospodarstwa. Wsparcie przyznawane jest w ramach dwóch poddziałań, na które składają się pakiety:

Lp.	Pakiety rolnictwa ekologicznego	Stawki płatności w okresie konwersji	Stawki płatności po okresie konwersji
1.	Uprawy rolnicze	966	792
2.	Uprawy warzywne	1557	1310
3.	Uprawy zielarskie	1325	1325
4.	Podstawowe uprawy sadownicze/jagodowe	1882	1501
5.	Ekstensywne uprawy sadownicze	790	660
6.	Uprawy paszowe na gruntach ornych	787	559
7.	Trwałe użytki zielone	428	428

 

Płatności dla określonych pakietów otrzymuje się wg. określonych zasad:

• Pakiet 1. Uprawy rolnicze w okresie konwersji; 100% stawki podstawowej – za powierzchnię od 0,1 ha do 20 ha; 50% stawki podstawowej – za powierzchnię od 20,01 do 30 ha.
• Pakiet 2. Uprawy warzywne w okresie konwersji; 100% stawki podstawowej – za powierzchnię od 0,1 ha do 15 ha; 50% stawki podstawowej – za powierzchnię od 15,01 do 30 ha.
• Pakiet 3. Uprawy zielarskie w okresie konwersji; 100% stawki podstawowej – za powierzchnię od 0,1 ha do 10 ha.
• Pakiet 4. Uprawy sadownicze w okresie konwersji; 100% stawki podstawowej – za powierzchnię od 0,1 ha do 10 ha;  50% stawki podstawowej – za powierzchnię od 10,01 do 20 ha.
• Pakiet 5. Uprawy paszowe w okresie konwersji. 100% stawki podstawowej – za powierzchnię od 0,1 ha do 15 ha.

Płatności w celu utrzymania rolnictwa ekologicznego otrzymuje się po spełnieniu następujących warunków: rolnik/beneficjent jest objęty systemem certyfikacji w ramach rolnictwa ekologicznego; posiada plan działalności ekologicznej. Zasady przyznawania płatności takie same jak w trakcie konwersji.

Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich finansuje również inne działania:

Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem i usługi z zakresu zastępstw” poddziałanie „Wsparcie korzystania z usług doradczych”, usługa doradcza pn. „System rolnictwa ekologicznego-  w tym pomoc w podejmowaniu decyzji o przystąpieniu do rolnictwa ekologicznego (RE) oraz pomoc w realizacji rolnictwa ekologicznego (RE)”, poddziałanie „Wsparcie dla szkolenia doradców”, Transfer wiedzy i działalność informacyjna”, działanie „Współpraca”, działanie ”Rozwój gospodarstw i działalności gospodarczej” poddziałanie „Restrukturyzacja małych gospodarstw”, „Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz rozwoju małych gospodarstw”, „Premie na rozpoczęcie działalności pozarolniczej”, „Rozwój przedsiębiorczości – rozwój usług rolniczych” „Rozwój gospodarstw i działalności gospodarczej”, działanie „Inwestycje w środki trwałe” poddziałanie „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych”, „Modernizacja gospodarstw rolnych”, „Płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa”.

Dodatkowo „Podstawowe usługi i odnowa miejscowości na obszarach wiejskich” poddziałanie „Wsparcie inwestycji w tworzenie, ulepszanie i rozwijanie podstawowych usług lokalnych dla ludności wiejskiej, w tym rekreacji i kultury, i towarzyszącej infrastruktury”

„Systemy jakości produktów rolnych i środków spożywczych” poddziałanie „Wsparcie działań informacyjnych i promocyjnych realizowanych przez grupy producentów na rynku wewnętrznym”. Wsparcie można uzyskać również w ramach działania „Tworzenie grup i organizacji producentów”.

Mechanizm Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) „Wsparcie działań promocyjnych i informacyjnych na rynkach wybranych produktów rolnych”.

W ramach tego mechanizmu współfinansowane są działania informacyjne i promocyjne prowadzone na terenie państw Unii Europejskiej oraz na obszarze niektórych państw trzecich.

Organizacje branżowe realizujące kampanie informacyjne zgodnie z zasadami w/w mechanizmu mogą uzyskać refundację w wysokości 80% kosztów kwalifikowanych, poniesionych na tę kampanię (50% pochodzi z budżetu UE, 30% z budżetu krajowego). Podsumowując, programów jest wiele, ale ciągle odnosi się wrażenie (poparte statystykami), że nie potrafimy ich właściwie wykorzystać.

Rynek produktów ekologicznych:

W Polsce wynosi zaledwie 0,3% całego rynku spożywczego a w krajach Zachodniej Europy wartość ta oscyluje wokół kilku procent. Wzrosty sprzedaży eko-produktów szacowane są na ok. 20%, lecz jest to ciągle niewiele. Produkty ekologiczne mają charakter niszowy, więc są drogie, czasami droższe niż np. w Niemczech.

Kanały sprzedaży eko-żywności

Na rynku działa około 800 specjalistycznych sklepów z tzw. zdrową żywnością (udział żywności ekologicznej w takich sklepach przekracza zazwyczaj 50% a w najlepszych zbliża się do 100%). Placówki te działają głównie w dużych aglomeracjach, ale pojedyncze sklepy zaczynają działać także w ośrodkach poniżej 100 000 mieszkańców. Popularne są tzw. jarmarki ekologiczne i zakupy prosto od rolnika – ze względu na zdecydowanie mniejsze ceny produktów.

Problemy rolnictwa ekologicznego:

Mała skala produkcji, ograniczona podaż produktów w jakości odpowiadającej oczekiwaniom konsumentów i podmiotów zainteresowanych dystrybucją i przetwórstwem żywności ekologicznej. Efektem tej sytuacji są wysokie ceny w stosunku do żywności konwencjonalnej, co ogranicza jej zbyt.

W konsekwencji rosnący popyt na żywność ekologiczną zaspokajany jest głównie produktami pochodzenia zagranicznego, dotyczy to zarówno produktów świeżych, jak i przetworzonych, co wpływa na ograniczenie rodzimej produkcji.

Maria Staniszewska

Polski Klub Ekologiczny